Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., rozpoczęto tworzyć polską armię, poprzez organizację poszczególnych oddziałów różnych rodzajów wojsk. Było to szczególnie ważne w perspektywie spodziewanego konfliktu z Rosją Radziecką. Jednym z pułków ułańskich, który powstał na przełomie lipca i sierpnia 1920 r. w Kaliszu, był 203. Ochotniczy Pułk Ułanów, który niemal niezwłocznie został skierowany do walk na froncie. W konsekwencji dalszych działań nadano mu numer 27. i patronat króla Stefana Batorego, włączając go w ten sposób w grono 40 pułków kawalerii polskiej – elity Wojska Polskiego II RP.

W 1918 roku Polacy znakomicie wykorzystali szansę, która powstała po I wojnie światowej wskutek klęski państw zaborczych. Odrodzona Rzeczpospolita stanęła w obliczu konieczności walki nie tylko swój kształt terytorialny, ale także o utrzymanie właśnie odzyskanej niepodległości. Wojna polsko-bolszewicka nigdy nie została wypowiedziana. Pierwsze walki rozpoczęły się już w styczniu 1919 roku. Polacy, po licznych wygranych potyczkach, nie zdołali zakończyć sukcesem wyprawy kijowskiej. 10 czerwca 1920 roku wojska polskie wycofały się z Kijowa. Po wielotygodniowych walkach odwrotowych polskie siły obsadziły linię rzek Zbrucz i Styr. Armia Czerwona zbliżała się do Lwowa, a 4 lipca jej główne siły przeszły na Białorusi do ofensywy. Sowieci szybko posuwali się w kierunku Warszawy. Kruchy byt niepodległej Rzeczypospolitej ponownie był zagrożony.

4 VII 1920 r. rozpoczęła się wielka ofensywa sowiecka, która doprowadziła wkrótce liczne dywizje wroga pod Warszawę. W obliczu narastającego zagrożenia 1 sierpnia 1920 roku Sejm RP, na wniosek premiera Władysława Grabskiego, powołał Radę Obrony Państwa, która podjęła akcję powszechnej mobilizacji społeczeństwa. Jednak już od 8 lipca działał Generalny Inspektorat Armii Ochotniczej, na którego czele stanął generał Józef Haller. Jego zadaniem było przeprowadzenie ochotniczego zaciągu do wojska. Zaciąg ochotników objął wszystkich obywateli polskich w wieku od 17 do 42 lat, a w przypadku oficerów – do lat 50. Na apel władz społeczeństwo zareagowało entuzjastycznie. W obliczu bolszewickiego zagrożenia od 10 lipca do 30 września 1920 r. ów zaciąg ten dał wojsku ponad 105 tysięcy żołnierzy. Wśród tych nowo powstałych oddziałów znalazł się sformowany w Kaliszu 203. Ochotniczy Pułk Ułanów.

W Sekcji Jazdy Ministerstwa Spraw Wojskowych, podjęto decyzję aby na bazie szwadronu zapasowego 3. Pułku Ułanów stacjonującego w Kaliszu zorganizować Pułk Ochotniczy – 203. Rozkaz wydano 28 lipca 1920 roku, wyznaczając rotmistrza Adama Kazimierza Bogorię – Zakrzewskiego na dowódcę nowego pułku. Do nowo formowanego pułku obok szwadronu zapasowego 3. p. u., w wyniku odezwy mobilizacyjnej, włączono istniejące już oddziały ochotnicze z Kalisza, Łęczycy, Sieradza oraz z województw płockiego, włocławskiego oraz Łodzi. Kadra oficerska składała się głównie z pułku macierzystego oraz innych formacji jazdy polskiej.
Pułk w chwili sformowania dysponował 652 końmi, w tym prawie połowę stanowiły konie ochotników, wyposażony został w dostateczną ilość szabel i lanc. Niedostatek dotyczył broni palnej oraz amunicji. Karabiny, którymi pułk dysponował były angielskimi karabinami piechoty. Początkowo barwy pułku były identyczne jak pułku macierzystego tj. żółto – białe.

Czwartego sierpnia 1920 r. pułk został załadowany w Kaliszu do trzech transportów kolejowych i skierowany przez Łódź, Żyrardów, w kierunku Warszawy. Ze względu na ciężką sytuację na froncie północnym zostaje skierowany do Ciechanowa gdzie został wyładowany i już tego samego dnia 7 sierpnia, wziął udział w natarciu w kierunku na Przasnysz, zajęty przez wojska 4. Armii Czerwonej i Korpus Konny Gaja Chana. Następnego dnia przeszedł swój chrzest bojowy pod Przedwojewem. 9 sierpnia 203. Ochotniczy Pułk Ułanów został włączony do VIII Brygady Jazdy gen. Aleksandra Karnickiego. Do końca sierpnia walczył w okolicach Ciechanowa. 9 sierpnia 1920 – walki w okolicach Ciechanowa. 11-13 sierpnia 1920 walki pod Świerszczami i Sochocinem, 13 – 15 sierpnia 1920 pułk śmiałym atakiem zajmuje Ciechanów, zdobywa rosyjską radiostacje, 17-18 sierpnia 1920 walki w okolicach Smardzewa zaś w dniach 19 – 20 sierpnia 1920 prowadzi walki z korpusem konnym Gaja na linii Młock – Gumowo – Chotum.

5 września wraz IX. Brygadą Jazdy, transportem kolejowym został przewieziony przez Lublin do Chełma. Stan pułku wynosił wówczas 545 żołnierzy. Bierze udział w walkach pościgowych na froncie południowym, gdzie okrywa się znowu wojenną chwałą.

12 września 1920 w ataku na bagnety zdobywa silnie umocnioną pozycję nieprzyjaciela pod Wołczkiem, przyczyniając się do zajęcia Morozowicz. 13 września 1920 3. szwadron zajmuje Iwanice oraz nawiązuje łączność z 10. Dywizją Piechoty w Żdżorach. Reszta pułku brała w tym czasie udział w natarciu na tyły sowieckich sił przez Kreczów na Lisznie. W czasie dalszej ofensywy, pułk pełnił służbę lewego ubezpieczenia II Dywizji, idąc przez Molniki – Litowiż – Zobołotce – Kolonię Romanówkę. 14 września, 1. szwadron wypiera nieprzyjaciela z Radowicz i Poryska, a pułk przechodzi z Oryszcz przez Łysów – Berneszczów do Koronne. Do Zachorowa dochodzi zaś 3. szwadron. 16 września razem z brygadą przez Badczyce – Piane – Koryto zajmuje Długoszyje. Po nocnym boju we wsi Litczany poddały się pułkowi do niewoli dwa szwadrony kozaków z karabinami maszynowymi. 17 września, przez Suchowice – Radochówkę udaje się sforsować rzekę Stublę w Starym Żukowie, gdzie dostaje rozkaz o wykonaniu nocnego marszu na Równe. 18 września, W natarciu na miasto pułk śmiałym atakiem zajmuje wzgórza wypierając z nich przeciwnika. W dniach 25 września – 1 października, otrzymuje samodzielne zadanie ubezpieczania lewego skrzydła 2. Dywizji Jazdy, zdobycie Kostopola i wysłanie rozpoznania na Berezno i Drukowo. 8 października stanął w Reczkach, 10 października w Sulsach, a 11 października spędził w marszu bojowym na Horodnicę i obsadzeniu Łuczyn, 12 października zaś Starożewa. 15 października pułk osłaniał węzeł drogowy w Korcu, pozostając tam dłuższy czas. 18 października, wchodzi w życie rozejm polsko-rosyjski, pułk obsadza część późniejszej linii demarkacyjnej rozdzielającej obie walczące strony.
Aż do lutego 1921 r. 203. Ochotniczy Pułk Ułanów pełnił służbę na linii demarkacyjnej. Służba na linii demarkacyjnej, przerywana drobnymi utarczkami z posterunkami sowieckimi wypełniała długie zimowe miesiące służby. Czas ten również wykorzystywano do zmian personalnych, zwalniano licznych ochotników.
W ciągu walk pod Ciechanowem i na Wołyniu w 1920 r. 203. Ochotniczy Pułk Ułanówwziął do niewoli około 650 jeńców oraz zdobył 14 karabinów maszynowych. Za walki w 1920 r. 24 żołnierzy zostało odznaczonych Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego „Virtuti Militari” V klasy. Poza tym 13 oficerów i 84 podoficerów i ułanów otrzymało Krzyż Walecznych: 8 oficerów i 9 podoficerów Krzyże Zasługi i 3 podoficerów Medale „Za ratowanie ginących” (przy topieniu się ułanów).

20 stycznia 1921 roku, pułk został włączony w grono pułków kawaleryjskich i otrzymał nazwę 27. Pułku Ułanów, przyjął nieoficjalnie miano „Ciechanowski”. Do dotychczasowych barw żółto – białych dodano pośrodku biało – granatową żyłkę. Barwy otoku na rogatywkach pozostawiono bez zmian to znaczy żółte.
Po zakończeniu służby osłonowej na linii demarkacyjnej 12 lutego 1921 r. z Kowla eszelonami kolejowymi przetransportowano pułk do Konina, skąd 18 lutego skierowano go do Włocławka, który stał się pierwszym pokojowym garnizonem pułku. Po zmianie garnizonu z dniem 1 marca 1920 r., w związku z odejściem mjr. Adama Zakrzewskiego do Grudziądza, dowództwo pułku przejmuję mjr Jan Reliszko. W dniach 15 – 19 sierpnia 1921 r. Pułk zostaje skierowany do Nieświeża, który staje się macierzystym garnizonem Pułku.

Nowy garnizon 27. Pułku Ułanów był kilkunastotysięcznym miastem powiatowym na północno-wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej, położonym zaledwie 6 km od granicy ze Związkiem Sowieckim. Nieśwież szczycił się swoją bogatą historią. Była tu bowiem siedziba jednego z najznamienitszych rodów magnackich I Rzeczypospolitej – książąt Radziwiłłów. Oni to nadali charakter i wizerunek miastu, dbając o nie przez ponad 400 lat, aż do 1939 r.

27. Pułk Ułanów przejął garnizon po odchodzącym do Przemyśla 46. Pułku Piechoty Strzelców Kresowych. Tragiczny stan koszar wybudowanych w czasach carskich zmusił pułk do stacjonowania w wioskach powiatu nieświeskiego. Dopiero w październiku 1923 r. zajęto koszary w Nieświeżu. Główny kompleks koszarowy (budynki po klasztorze OO. Jezuitów, później Dominikanów), znajdował się nad Jeziorem Zamkowym, pomiędzy zamkiem a miastem, stykając się z kościołem farnym, który był kościołem garnizonowym. Drugim kompleksem były tzw. koszary bernardyńskie, mieszczące się w budynkach po klasztorze OO. Bernardynów przy cerkwi Św. Jura, gdzie znajdowały się również magazyny. Trzeci zespół budynków stanowiły zabudowania za klasztorem SS. Benedyktynek w południowej część miasta. Rozmieszczenie pododdziałów pułku w tych trzech kompleksach kilkakrotnie zmieniało się. Do najważniejszych należy zaliczyć zgrupowanie w latach 30. wszystkich pododdziałów w koszarach: dominikańskich i bernardyńskich, oraz umieszczenie w trzecim kompleksie magazynów pułku.

Warunki bytowe w koszarach były bardzo spartańskie. Długo nie było oświetlenia elektrycznego, pomieszczenia były słabo wentylowane i ogrzewane. Nie było przykoszarowych placów ćwiczeń a zajęcia prowadzono na łąkach książęcych, które znajdowały się kilka kilometrów od koszar. Istniały dwie strzelnice: przykoszarowa i nowa – na górze Św. Michała, na których można było prowadzić strzelania z każdego typu broni posiadanej przez pułk. Do codziennych zajęć pułku należało szkolenie bojowe. Ćwiczono wiele elementów taktyki kawalerii, z biegiem lat coraz większy nacisk kładąc na walkę pieszą. W 27. Pułku Ułanów oprócz szkolenia bojowego prowadzono również zajęcia, bardziej specyficzne dla tych właśnie terenów. Bliskość granicy polsko – sowieckiej powodowała, iż pułk musiał być przygotowany do wsparcia sił ochraniających pas graniczny (Korpus Ochrony Pogranicza), jak również sam być gotowym do jego ochrony i zwalczania wrogich elementów które mogłyby przekroczyć granicę. Było to tym bardziej usprawiedliwione, że tuż po wojnie pułk brał udział w likwidowaniu band dywersyjno – rabunkowych grasujących na tych ziemiach, a wspieranych przez Sowietów Najgroźniejszą z nich była banda Muchy którą zwalczano w latach 1923-1924, staczając z nią potyczki pod Maculewszczyzną, leśniczówką Narucewicze i pod Stołpcami. W następnych latach jednostka nadal wspierała siły KOPszkoląc dla niego żołnierzy którzy później służyli w szwadronach kawalerii KOP„Niewirków” i „Stołpce”. Również oficerowie i podoficerowie pułku byli kierowani do KOP-u ciesząc się tam poważaniem i szacunkiem za dobrą oraz ofiarną służbę.

Inną specyfiką służby w 27. Pułku Ułanów było szkolenie narciarskie. Ten sport zimowy cieszył się wśród kadry oficerskiej dość dużym powodzeniem, co postanowiono wykorzystać organizując pluton narciarski, jako oddział bardziej mobilny od koni w czasie śnieżnych zim. W tym celu pluton kolarzy przekształcał się na zimę w pluton narciarzy, który dodatkowo był zasilany przez umiejących jeździć na nartach żołnierzy z innych pododdziałów. Specyfiką pułku były także polowania i biegi myśliwskie. Zaproszenie przez księcia Radziwiłła na polowanie było nie tylko przywilejem, ale przede wszystkim nobilitacją towarzyską.
Pułk prowadził także kulturalno – oświatowe prace społeczne, odbywały się zawody jeździeckie (konno – strzeleckie, wyścigi, biegi myśliwskie, a także rajdy, m.in. z Nieświeża do Białegostoku. W latach 1928-1929 konie pułku zdobyły 21 nagród – świadczy to o dobrym przysposobieniu wierzchowców.

Święto pułkowe początkowo, od 1922 do 1934 roku, obchodzono 8 sierpnia, następnie przeniesiono je na dzień 27 lipca. W tym samym czasie zmienione zostały barwy pułkowe, do dotychczasowych tradycyjnych barw żółto-białych, dodano środkiem biegnącą biało-granatową żyłkę. Pozostawiono, żółte otoki rogatywek. W 1936 r. pułk otrzymał imię honorowego patrona Króla Stefana Batorego obecna pełna nazwa Pułku brzmiała – 27 Pułk Ułanów im. Króla Stefana Batorego. W dniu swego święta pułkowego 8 sierpnia 1922 r. pułk otrzymuje swój sztandar, ufundowany przez społeczeństwo Nieświeża i Korporację Byłych Ochotników 203. Pułku Ułanów. 4 stycznia 1923 roku zebranie oficerskie uchwaliło odznakę pamiątkową 27. Pułku Ułanów. Regulamin odznaki wraz z uzupełnionym o pewne szczegóły rysunkiem został zaakceptowany 27 października 1925 roku w czasie walnego zgromadzenia korpusu oficerskiego. Oficjalnie została zatwierdzona w Dzienniku Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr 5 z 23 lutego 1926 r. Nadawano ją oficerom po co najmniej dwuletniej, nieskazitelnej służbie, szeregowym zaś po 20 miesiącach służby. Odznaki wręczano w dniu święta pułkowego.

27. Pułk Ułanów im. Króla Stefana Batorego bierze udział w kampanii wrześniowej w składzie Nowogródzkiej Brygady Kawalerii. 23 marca 1939 roku zostaje zmobilizowany i skierowany do obrony granic w okolicach Mławy. 9 lipca pułk obsadził wschodni odcinek Zgrupowania Brygady, od Zakrzewa do Nowego Dworu, wzdłuż rzeki Działdówki i górnego odcinka Wkry. Pod koniec sierpnia zajmuje stanowiska obronne. Główne uderzenie niemieckie, w tym rejonie, wyszło 1 września w kierunku na Mławę, bronioną przez 20. Dywizję Piechoty.

W bitwie mławskiej pułk zabezpieczał lewe skrzydło 20. DP. Od 5 września pułk przemieszczał się z okolic Działdowa na południe w kierunku na Płock z zadaniem działań opóźniających. Od 5 do 8 września pułk wykonuje zadania zabezpieczające i dozorujące rejonu Płock – Wyszogród (po osi rzeki Wisła). Nocą 8 września z rozkazu naczelnego dowództwa przez Puszczę Kampinoską wycofuje się na wschód od Warszawy. Tutaj wchodzi w skład Grupy Operacyjnej Kawalerii z zadanie osłony Warszawy od wschodu. Stacza boje pod Mińskiem Mazowieckim (szarża na wieś Maliszewo 13 września). Po niepowodzeniach walk w okolicach Mińska Mazowieckiego Grupa Kawalerii wycofuje się na Lubelszczyznę. 23 września walczy pod Krasnobrodem i Hutą Różaniecką, a 26 września szarżą zdobywa Morańce obsadzone przez batalion Wermachtu.

27 września zostaje wraz z Brygadą Nowogródzką zaatakowany przez oddziały Armii Czerwonej pod miejscowością Władypol. Brygada ulega rozbiciu, gen. Władysław Anders rozwiązuje ją, polecając by w małych oddziałach przebijać się na Węgry. Następnego dnia pułk zostaje otoczony przez oddziały Armii Czerwonej, i prawie w całości dostaje się do niewoli. Z pogromu ocalało z 27. Pułku Ułanów tylko 24 ułanów, dowodzonych przez ppor. Wacława Szypnickiego. Prawie wszyscy oficerowie wraz z dowódcą pułku płk. Józefem Pająkiem trafili do obozu w Starobielsku, wiosną 1940 r. zostali rozstrzelani w Charkowie przez NKWD. Spoczywają na Cmentarzu Wojennym w Charkowie.

W czerwcu 1942 r. 27. Pułk Ułanów reaktywowano w strukturach Armii Krajowej pod dowództwem chor. Zdzisława Nurkiewicza. Pułk bierze udział w walkach o Iwieniec, ulega rozproszeniu na wskutek akcji pacyfikacyjnej Puszczy Nalibockiej w lipcu i sierpniu 1943 roku, ale już jesienią wykonuje zadania rozpoznawcze dla odtworzonego Zgrupowania Stołpeckiego. Jako jedyny zwarty oddział nie zostaje rozbrojony przez partyzantkę radziecką 1 grudnia 1943 roku. Wokół niego por. „Góra” odtwarza na nowo Zgrupowanie, które od tej pory broni się przed sowietami. W lipcu 1944 roku pułk wraz z Zgrupowaniem wyrusza w marsz w kierunku Warszawy. Przez Białostockie dociera do Puszczy Kampinoskiej. Ów marsz zgrupowanie wykonało w pełnym polskim umundurowaniu z bronią i taborami, przebywając ponad 500 kilometrów w ciągu miesiąca. Po niesamowitych przejściach na moście w Nowym Dworze, 26 sierpnia 1944 roku dociera do Dziekanowa Polskiego. Zostaje włączone w struktury VIII Rejonu Warszawskiego Obwodu AK „Obroża” wchodząc w skład „Grupy Kampinos” jako Pułk Palmiry – Młociny. Przez okres walk powstania warszawskiego zabezpiecza teren Puszczy Kampinoskiej przed wkroczeniem Niemców, zabezpieczając w ten sposób walczącą Warszawę. Pomaga przy odbiorach zrzutów, zapewniając transport. Działania pułku zapewniają, że teren działań zaczęto nazywać Rzeczpospolitą Partyzancką. Jako jedyny pułk kawaleryjski walczy z okupantem z wysokości siodła.

Na skutek zmasowanych ataków Niemców na tereny puszczańskie Pułk wraz z „Grupą Kampinos” postanawia wycofać się na ziemię świętokrzyską, by dalej walczyć z niemieckim okupantem. Zostaje rozbity pod Jaktorowem 29 września 1944 r. Z okrążenia wychodzi grupa ok. 300 ludzi. Walczy następnie w Lasach Spalskich w okolicach Piotrkowa Trybunalskiego i Opoczna w strukturach 25. pp. , jako III. batalion. Po rozbiciu 25. pp. walczy samodzielnie do stycznia 1945 r., kiedy to wraz z Armią Krajową, zostaje rozwiązany. Mimo to dalej żołnierze kontynuowali walkę z radzieckim okupantem i jego poplecznikami jako „żołnierze wyklęci – niezłomni”.
27. Pułk Ułanów AK im. Króla Stefana Batorego w czasie swego istnienia samodzielnie stoczył około 80 potyczek i walk. Brał udział wraz z piechotą w ponad 220 starciach. Straty własne: zabitych – 291, rannych – 184 (w tym dowódca pułku, chorąży „Noc – Nieczaj” 2 razy). Straty nieprzyjaciela (Niemcy i Sowieci razem): zabitych – 1008, rannych – 411.

Na początku lat 90 – tych 28. Saski Pułk Czołgów Średnich z Czarnego zostaje przeniesiony do Braniewa, przeformowany zmieniając jednocześnie nazwę na 27. Pułk Zmechanizowany. W pierwszej połowie 1991 roku 27. Pułk Zmechanizowany z Braniewa rozpoczął starania o przyjęcie nazwy, barw, patrona i tradycji 27. Pułku Ułanów im. Króla Stefana Batorego. Dowództwo pułku nawiązało ścisły kontakt z żołnierzami 27. Pułku Ułanów, weteranami walk we wrześniu 1939 r. oraz z żołnierzami pułku odtworzonego w ramach Armii Krajowej. Przedstawiciele 27. Pułk Zmechanizowanego z dowódcą pułku, płk. dypl. Edwardem Rogowskim, uczestniczą 16 maja 1991 r. w uroczystości poświęcenia odtworzonego z inicjatywy Janusza Massalskiego sztandaru 27. Pułku Ułanów. Kilka dni później, 25 maja, grupa weteranów przybyła do Braniewa i przekazała płk. Edwardowi Rogowskiemu proporzec dowódcy 27. Pułku Ułanów AK. Jesienią tegoż roku starania dowództwa 27. Pułku Zmechanizowanego zostały uwieńczone powodzeniem. 19 września ukazał się rozkaz ministra obrony narodowej, wiceadmirała Piotra Kołodziejczyka nakazujący kontynuowanie tradycji 27. Pułku Ułanów im. Króla Stefana Batorego. 27 września 1991 r. odbyły się w Braniewie uroczystości związane z przejęciem przez 27. Pułk Zmechanizowany nazwy, sztandaru, tradycji i barw 27. Pułku Ułanów im. Króla Stefana Batorego.

Zgodnie z Zarządzeniem Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego dnia 27.08.1993 r. rozpoczął się proces przeformowania 27. Pułku Zmechanizowanego Ułanów im. Króla Stefana Batorego w brygadę pancerną, która przyjęła nazwę 9. Brygada Kawalerii Pancernej. Pierwszym dowódcą Brygady został ppłk dypl. Wojciech Roszak, a miejscem postoju pozostało Braniewo. Decyzją Ministra Obrony Narodowej27 kwietnia 1995 r. Brygada przejęła dziedzictwo tradycji min. Nowogródzkiej Brygady Kawalerii (w tym 27. Pułku Ułanów im. Króla Stefana Batorego). 16 stycznia 2014 r. Brygada otrzymała wyróżniającą nazwę „Braniewska”. Od tego dnia pełna nazwa brygady brzmi: 9. Braniewska Brygada Kawalerii Pancernej im. Króla Stefana Batorego. Brygada wchodzi w skład 16. Pomorskiej Dywizji Zmechanizowanej im. Króla Kazimierza Jagiellończyka.

Opracował: Piotr Zawada

Bibliografia
• Zarys historji wojennej 27-go pułku ułanów (b. 203 ochotniczego pułku ułanów) – płk dypl. dr Stanisław Rostworowski
• 27 Pułk Ułanów im. Króla Stefana Batorego – Krzysztof Kowerko
• Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej 27 Pułk Ułanów – Zbigniew Gnat – Wieteska
• Partyzanci trzech puszcz – Adolf Pilch
• Doliniacy – Marian Podgóreczny „Żbik”
• Grupa Kampinos. Partyzanckie Zgrupowanie Armii Krajowej walczące w Powstaniu Warszawskim – Jerzy Koszada „Harcerz”
• Konspiracja i powstanie w Kampinosie – Józef Krzyczkowski „Szymon”
• Puszcza Kampinoska – Jaktorów 1944 – Szymon Nowak